Μαρτυριες και ανταποκρίσεις (6)

¨       "Μιά θλιβερά ἐπέτειος". Ἄρθρο τοῦ Φωτίου Γ. Ἀποστολίδη, συμβολαιογράφου, Ξάνθη 1932 "Θρακικά", τόμος εἰκοστός ἕβδομος, Ἀθῆναι 1958

Μέσα εἰς τήν ἀνεπανόρθωτον ἐθνικήν καταστροφήν, ἀπό τήν ὁποίαν συμπαρεσύρθη καί ἡ Ἀνατολική Θράκη, τό πλέον περίεργον εἶναι ὅτι οἱ Θρᾶκες εὑρέθησαν τελείως ἀπαράσκευοι νά ὑποστοῦν τήν καταδίκην, πού τούς ἐπεφύλασσεν ἡ Μοίρα, διότι ἤλπιζον μέχρι τῆς τελευταίας στιγμῆς ὅτι ἡ χώρα των θά ἀπέφευγε τήν ἀξιοδάκρυτον τύχην τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ἀφοῦ τήν ἐχώριζεν ἡ θάλασσα ἀπ' αὐτῆς καί τά Στενά κατείχοντο ἀπό τούς τέως συμμάχους τῆς Ἑλλάδος. Εἶναι ἀληθές ὅτι εἰς τόν ὁρίζοντα ἐφαίνοντο ἐνίοτε κακοί οἰωνοί ἀπό πολλοῦ.

Ἀπό τόν Μάρτιον δέ τοῦ 1922 ἡ Συνδιάσκεψις τῶν Πρεσβευτῶν εἰς τούς Παρισίους εἶχεν ἀποφασίσει τό ψαλλίδισμα τῆς Θράκης. Ἀλλ' οἱ Θρᾶκες ἐνθυμούμενοι τήν παλαιάν πρόληψιν, ὅτι τἄχα ἡ Ἡμισέληνος δέν ἐπιστρέφει πλέον ὅπου ἐστήθη ἅπαξ ὁ Σταυρός, παρηγοροῦντο μέ τήν ἰδέαν ὅτι ἡ χριστιανική Εὑρώπη δέν θά ἐπέτρεπε τήν ἐκ νέου ἐγκαθίδρυσιν τῶν Τούρκων εἰς τόν Αἶμον. Τήν τυφλήν δέ αὐτήν αἰσιοδοξίαν των διετήρησαν παραδόξως καί μετά τήν παταγώδη κατάρρευσιν τοῦ Μικρασιατικοῦ μετώπου, ὅτε κατέφυγον πανικόβλητα εἰς τήν Θράκην τά συντρίμματα τῆς μεγάλης ἑλληνικῆς στρατιᾶς. Κ' ἐπλημμύρισαν οἱ θρακικοί κάμποι ἀπό τά οἰκτρά ἀπομεινάρια τῆς φυγῆς καί τοῦ χαμοῦ τῆς Ἀνατολίας.

Ἦτο ψυχολογικός κυρίως ὁ λόγος τῆς ἀπιστεύτου ἐκείνης αἰσιοδοξίας. Εἰς τόν κόσμον δέν ὑπάρχει σκληρότερον πρᾶγμα ἀπό τό ν' ἀναγκάζεται βιαίως κανείς νά ἐγκαταλείψῃ τήν κατοικίαν του. Ὅ,τι δέ ὁ ἄνθρωπος δέν ἐπιθυμεῖ, δέν μπορεῖ νά τό πιστεύσῃ. Μέχρι τινός μάλιστα ἡ τοιαύτη ψυχική ἀδυναμία τῶν Θρακῶν εἶχεν ἐνισχυθῇ ἀπό τήν ἐπικράτησιν τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1922 καί τάς τολμηράς της ἐπαγγελίας. Ἡ διάσωσις τῆς Θράκης ἀπετέλει ἕνα ἐκ τῶν κυριωτέρων σκοπῶν τοῦ ἐκραγέντος στρατιωτικοῦ κινήματος, ὡς ἀναφέρετο καί εἰς τήν ἱστορικήν προκήρυξιν, τήν ὁποίαν ἔριψαν τά ἐπαναστατικά ἀεροπλάνα. Συγχρόνως ἠκούσθῃ ὅτι εἰς τήν παρά τήν Τσατάλτζαν τουρκικήν μεθόριον εἶχαν ἀρχίσει νά λαμβάνονται μέτρα ἀμυντικά, καί οἱ ἀρχηγοί τῆς Ἐπαναστάσεως ἐπισκεφθέντες κατά Σεπτέμβριον τοῦ 1922 τήν Ἀνατολικήν Θράκην πρός ἐξέτασιν τῆς στρατιωτικῆς της καταστάσεως ἐκήρυξαν ἐκεῖ ὅτι ἡ χώρα αὕτη εἶναι ἡ κεφαλή τῆς Ἑλλάδος, κ' ἐπ' οὐδενί λόγῳ θά δεχθοῦν νά θυσιασθῇ. Ἄλλως τε τήν ἐκπροσώπησιν τῆς Ἑλλάδος πρός κατάπαυσιν της ἐχθροπραξιῶν εἶχεν ἀναλάβει ἐπί τέλους ὁ Βενιζέλος, καί τοῦτο ἀπετέλεσαν ἕνα εἰσέτι σπουδαιότατον λόγον διά νά πιστεύσωμεν ὅλοι ὅτι τά πράγματα θά ἐξελίσσοντο τοῦ λοιποῦ κατ' εὐχήν. Ἦτο καί εἶναι ἀκόμη τόση ἡ πεποίθησις τοῦ θρακικοῦ λαοῦ πρός τόν μεγαλεπήβολον δημιουργόν τῆς ἀειμνήστου Μεγάλης Ἑλλάδος τῶν Σεβρῶν, ὥστε δέν ἀμφέβαλεν ὁ κόσμος ὅτι ὁ ἀριστοτέχνης αὐτός τόσων διπλωματικῶν ἐπιτυχιῶν εἰς τό παρελθόν, ἦτο ἱκανός νά στρέψῃ ὀπίσω τά πολιτικά ρεύματα πρός τάς πηγάς των καί νά μετατρέψῃ ἄρδην τήν κατάστασιν μέ τήν μεγάλην ἐπιροήν του πλησίον τῶν Ἰσχυρῶν. Εἰς μάτην μερικοί ἐξ ἰδιοσυγκρασίας ἀπαισιόδοξοι ἐκίνουν περιλύπως τήν κεφαλήν καί προέλεγον δεινά διά τήν Θράκην κατόπιν ἀπό τήν ἧτταν ἐν Μικρᾷ Ἀσία. Οἱ περισσότεροι δέν ἤθελαν νά ἴδουν τήν ἐπερχόμενην καταιγίδα. Καί ὅταν αἱ ἐφημερίδες ἐδημοσίευσαν κατά τάς τελευταίας ἡμέρας τοῦ Σεπτεμβρίου τήν φοβεράν εἴδησιν ὅτι ὁ Βενιζέλος ἀπηλπίσθη ὡς πρός τήν σωτηρίας τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, ἡ δημοσίευσις ἐξελήφθη ὡς σκόπιμος, καί ὑπεστηρίχθη μέ ἀξιοθρήνητον σοβαρότητα ὅτι ἀπό διπλωματικήν ὑστεροβουλίαν φαίνεται ἐκεῖνος ὑποχωρητικός, διά νά προκαλέσῃ μεγαλυτέρας ἀξιώσεις τῆς Τουρκίας καί διεγείρη ἐναντίον της τήν ἀντίδρασιν τῶν Εὐρωπαϊκῶν Δυνάμεων, διά νά ἐπωφεληθῶμεν ἡμεῖς τελικῶς ἀπό τήν κατάστασιν. Δέν ἔλειψαν μάλιστα οὔτε εἰς τήν περίστασιν αὐτήν οἱ εὐφάνταστοι, οἱ ὁποῖοι μέσα εἰς τήν ποιητικήν ἀτμόσφαιραν τοῦ καφενείου, ἔπλασαν σχέδια τερπνά, καί φῆμαι ἐκυκλοφόρησαν ἀδέσποται ὅτι ἐπέκειτο προέλασιν τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ πρός τήν Πόλιν τῶν ὀνείρων μας, καί εἰς τάς φήμας ἐκείνας ἔδιδε προσοχήν ὁ ἀτυχής θρακικός πληθυσμός διά τόν ἁπλούστατον λόγον ὅτι ἦσαν εὐχάριστοι.

Μέ τοιαύτας ἀστηρίκτους ἐλπίδας ἐλικνίζονται οἱ Ἕλληνες τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης ἐν τελείᾳ παραγνωρίσει τῶν συμβαινόντων μέχρι τῆς ἐνάρξεως τῆς καταστροφῆς, ὅπως ὁ εὐσεβής λαός τῆς Κωνσταντινουπόλεως κατά τάς τρομεράς ἡμέρας τῆς πολιορκίας αὐτῆς ὑπό τῶν Τούρκων. Ἀλλ' ἡ παραίσθησις αὕτη ἦτο φυσικόν νά διαλυθῇ ὀδυνηρῶς ἀπό τήν ὅλως ἀντίθετον φοράν τῶν πραγμάτων. Διά τοῦτο οἱ Θρᾶκες ἀφυπνίσθησαν ἔντρομοι ἀπό τόν κρότον τῶν εἰδήσεων περί τῆς ὑπογραφῆς τοῦ ἀπαισίου πρωτοκόλλου τῶν Μουδανιῶν καί ἀντελήφθησαν διά μιᾶς ὅλην τήν τραγικότητα τῆς καταστάσεως, ἡ ὁποία δέν ἐπεδέχετο πλέον οὐδεμίαν ἀναβολήν καί θεραπείαν. Ἔπαθαν δέ τότε μίαν ἀπότομον ψυχολογικήν μεταστροφή. Ἔπεσαν ἀκριβῶς εἰς τό ἀντίθετον ἄκρον τῆς τελείας ἀπογνώσεως, καί χωρίς νά γνωρίζουν τί κάμνουν, χωρίς νά θέλουν ν' ἀκούσουν τίποτε, ἕνα μόνον ἐκοίταζαν, πῶς νά φύγουν μίαν ὥραν ἀρχήτερα ἐγκαταλείποντες τά πάντα. Ἔτσι μόνον εἶναι δυνατόν νά ἐξηγηθῇ τό παράδοξον γεγονός ὅτι ἡ ἐκκένωσις τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, μονολότι ᾐμποροῦσε νά γίνῃ μέ κάποιαν ψυχραιμίαν καί τάξιν ἐντός τῶν ὁρισμένων προθεσμιῶν, ὅπως ἦτο κανονισμένον μέ τάς σχετικάς συμφωνίας, ἔγινεν ἀπεναντίας τόσον παραζαλισμένη καί βιαστική, καί τόσας ἐπέφερεν οἰκονομικάς ἀπωλείας, ὥστε ν' ἁμιλλᾶται ὡς πρός ταύτας μέ τήν ἀπερίγραπτον συμφοράν τῆς Μικρασίας. Ἔπέρασαν ἔκτοτε δέκα ὁλόκληρα ἔτη πλήρη στεναχωριῶν καί ἐλπίδων, καί σήμερον, ὅτε ἔχομεν συγκεντρώσει τό λογικόν μας, ἀποροῦμεν ἴσως διά τήν καταλαβοῦσαν τότε ἀποτόμως τόν λαόν τῆς Θράκης νευρικότητα μετά τήν προτέραν αἰσιοδοξίαν του. Ἀλλ' ἦτο καί τοῦτο ἑπόμενον. Διότι ἐν τῷ μεταξύ ἐφάνη ἀπό τάς περιγραφάς τῶν ἐφημερίδων ὅλον τό μέγεθος τῆς ἐθνικῆς συμφορᾶς καί ἡ κατάστασις παρουσιάζετο τόσον ζοφερά, ὥστε παρέλυε πᾶσαν ψύχραιμον σκέψιν. Ἐπειδή δέ ἐξ ἄλλου καθ' ὅλην τήν Θράκην εἶχον διαχυθῇ Μικρασιᾶται πρόσφυγες, καί δι' αὐτῶν καθίσταντο ὁσημέραι γνωστότεραι αἱ φρικαλεότητες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ἐκυριάρχησε βαθμηδόν ὁ φόβος ὅτι μᾶς ἀνέμενεν ἀφεύκτως ἡ ἰδία τύχη, ἄν δέν ἐπρολαμβάνωμεν νά φύγωμεν πάραυτα. Ἐφοβήθημεν δηλαδή, ὅτι οἱ Τοῦρκοι διά νά μήν ἀφίσουν νά τούς διαφύγῃ τόση λεία, θά ἤρχιζαν ἀμέσως ἔξωθεν καί ἔσωθεν τήν δρᾶσιν, ὁπότε θά ἐπηκολούθει γενική τῶν Ἑλλήνων τῆς Θράκης σφαγή εἰς ἐκδίκησιν τῶν ὑπερβασιῶν, τάς ὁποίας εἶχαν διαπράξει ἐναντίον τῶν Τούρκων Κιρκάσιοι, Ἀρμένιοι καί Ρωμηοί κακοποιοί. Ἤδη μέσα εἰς τήν σκοτισμένην φαντασίαν του ἔβλεπεν ὁ καθένας τάς φλόγας τῆς Σμύρνης. Ἤκουεν ἐπελαύνοντας τούς ἀγρίους ἱππεῖς τοῦ Κεμάλ. Καί μόλις συνήφθη ἡ σύμβασις τῶν Μουδανιῶν, ἡ ἰδέα τῆς φυγῆς ἐπεκράτησεν ἀπ' ἄκρου τῆς Θράκης, καί οἱ πλέον ἐκτεθειμένοι εἰς τόν κίνδυνον ἀψηφοῦντες ἐκ τοῦ φόβου τά ὑπάρχοντα αὐτῶν καί οὐδέ στιγμήν σκεφθέντες τούς βωμούς, τά ἱερά καί τούς τάφους τῶν πατέρων των, ἥρπασαν ὅ,τι ἔτυχεν ἐμπρός των καί ἐρρίφθησαν ἔξω φρενῶν εἰς τούς δρόμους ἀρκούμενοι νά σώσουν ἔστω καί μόνην τήν ζωήν των. Ἐν μέσῳ τῆς γενικῆς συγχύσεως καί τοῦ ἀπαραδειγματίστου φόβου εἶναι ἄξιον σημειώσεως ὅτι εὑρέθησαν καί ὀλίγοι τολμηροί, οἱ ὁποῖοι ἀπεφάσισαν νά παραμείνουν ὑπό τό τουρκικόν καθεστώς, ὅπως λ.χ. εἰς τάς Σαράντα Ἐκκλησίας. Ἀλλά τά χωρία ἐξεκκενώθησαν ἀμέσως καί ἔμειναν τελείως ἔρημα κατοίκων, διότι ὡς ἐκ τῆς ἐλλείψεως πάσης ἀσφαλείας εἰς τήν ὕπαιθρον ἐθεωρεῖτο βεβαία ἡ σφαγή. Ἐπίσης δέν ἐτόλμησε νά μείνῃ ψυχή εἰς τάς πόλεις τάς εὑρισκομένας πρός τό μέρος τῆς τουρκικῆς μεθορίου. Εἰς τήν ἱστορικήν Σηλυβρίαν εἶχεν ἀποφασισθῇ ἐν συσκέψει τῶν προκρίτων πρός τοῦτο νά παραμείνῃ ὁ ἑλληνικός πληθυσμός, τοσούτῳ μᾶλλον, καθόσον συμπεριφερθείς ἀξιοπρεπῶς πρός τό τουρκικόν στοιχεῖον κατά τό διάστημα τῆς ἑλληνικῆς κατοχῆς, δέν ἀνέμενεν ἐκ μέρους του ἀντίποινα. Ἀλλά τόσον ἐτρόμαξαν ἀπό τήν τολμηράν των ἀπόφασιν αὐτοί οἱ συνηγορήσαντες ὑπέρ τῆς παραμονῆς, ὥστε τήν ἑπομένην ἔσπευσαν πρῶτοι νά πάρουν τάς ἀποσκευάς των καί νά ἀναβοῦν εἰς ἀτμόπλοιον. Οἱ δέ κάτοικοι τοῦ Ἐξαστέρου, ἐν μέσῳ τῶν ἐκτεταμένων ἀμπελώνων τοῦ ὡραίου παρά τήν Προποντίδα χωρίου τῆς ἐπαρχίας Σηλυβρίας, ἀφοῦ κατέβηκαν εἰς τήν ἐγγύς παραλίαν διά νά φύγουν, ἐπέστρεψαν εἰς τάς οἰκίας των, διότι ὁ μουτεσαρίφης Μετρῶν τούς παρώτυνε νά μήν ἐκπατρισθοῦν, ἐγγυώμενος διά τήν ἀσφάλειάν των. Μαθόντες ὅμως ὅτι ἔφευγαν ἀθρόοι ὅλοι οἱ περίοικοι ἐξ Ἐπιβατῶν, Δελλιωνῶν, Φαναρίου κ.ἄ. δέν ἄργησαν ν' ἀλλάξουν γνώμην. Καί εἰς τήν Τσόρλου (Τυρολόη) ὁ Μητροπολίτης Χρυσόστομος προσεπάθησε νά συγκρατήση μέρος τουλάχιστον τῶν ὀρθοδόξων τῆς ἕδρας του διά νά μή διαλυθῇ ἡ Κοινότης, πρᾶγμα τό ὁποῖον ἐφάνησαν ὅτι εἰλικρινῶς ἐπεθύμουν καί οἱ ἐγχώριοι Τοῦρκοι. Διότι ἐν γένει οἱ φρονιμώτεροι ἐξ αὐτῶν ἔβλεπαν μέ κατάπληξιν τήν ἀθρόαν φυγήν τῶν Ἑλλήνων καί ἠσθάνοντο κάποιαν ἀνησυχίαν ἐκ τούτου φοβούμενοι μήν πάθουν κατόπιν τό ἴδιον καί αὐτοί. Ἀλλ' εἰς τήν γενομένην πρός τοῦτο σύσκεψιν ἐντός τῆς μητροπολιτικῆς ἐκκλησίας τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου τήν ἑσπέραν τῆς 2^ας Ὀκτωβρίου 1922, ἡ σχετική πρότασις τοῦ σεβαστοῦ ἱεράρχου Τυρολόης ἐπνίγη μέσα εἰς τάς φωνάς ὅλων σχεδόν τῶν παρευρεθέντων, τούς ὁποίους εἶχε καταλάβει ἀκατάσχετος ὁρμή πρός φυγήν. Ὑπό τάς αὐτάς περίπου συνθῆκας ἀπεφασίσθη αὐτομάτως καί ἤρχισεν ἡ ἐκκένωσις παντοῦ, τό δέ χείριστον ὑπῆρξεν ὅτι κατά τήν δεινήν ἐκείνην ὥρα κανείς δέν ἐστάθη ἱκανός νά ἐμπνεύσῃ ὀλίγον θάρρος εἰς τόν περίφοβον κόσμον καί περιορίσῃ τήν μοιραίαν καταστροφήν.

Δέν ἠμπορούσαμεν βεβαίως, εἰς ὅ σημεῖον εἶχαν φθάσει τά πράγματα νά μείνωμεν τότε ὡς κράτος ἐν Θράκῃ, διότι ἐκτός τῆς στρατιωτικῆς μας ἀκαταστασίας καί αἱ πολιτικαί συνθῆκαι ἦσαν ἐξαιρετικῶς δυσμενεῖς διά τήν Ἑλλάδα. Ἐπίσης, θά ἦτο λίαν ἐπικίνδυνον νά παραμείνῃ εἰς τήν Θράκην ἑλληνικός πληθυσμός μετά τήν κατάλυσιν τῆς ἑλληνικῆς κυριαρχίας, διότι ἠπειλεῖτο ἡ ζωή χιλιάδων. Ἦτο ὅμως δυνατόν νά καταβληθῇ μεγαλυτέρα παρά τῶν ἁρμοδίων προσπάθεια, διά νά συντελεσθῇ μέ κάποιαν ψυχραιμίαν ἡ ἐκκένωσις μέχρι τῆς τεταγμένης προθεσμίας, ἡ ὁποία ἠμποροῦσε νά ἐπεκταθῇ λιγάκι εἰς τό τέλος, ὁπότε κατά μέγα μέρος θά ἐσώζετο ὁ ἀδίκως ἐγκαταλειφθείς ἐπί τόπου ἀνεκτίμητος πλοῦτος. Δυστυχῶς οἱ Ἕλληνες, φύσει ἀντίθετοι ὄντες πρός πᾶσαν πειθαρχίαν καί τάξιν, συνηθίσαντες δέ κατά τό διάστημα τοῦ πολέμου νά προελαύνουν διαρκῶς, δέν προέβλεψαν τό ἐνδεχόμενον τῆς ὁλοσχεροῦς ἐκκενώσεως τῆς Θράκης, οὔτε μετά τήν πτῶσιν τῆς Σμύρνης, ὅτε τό θρακικόν ζήτημα ἐτέθη πάλιν ἐπί τάπητος. Ἐν πρώτοις, ἡ Ἀνατολική Θράκη δέν εἶχε κατά τάς τραγικάς ἡμέρας τῆς ἐξόδου Γενικόν Διοικητήν, καί εἶναι ἀνεξήγητον πῶς ἡ Ἐπανάστασις τοῦ 1922, ἡ ὁποία ἐκήρυξεν ὡς πρώτιστον μέλημα αὐτῆς τήν σωτηρίαν τῆς Θράκης δέν εὗρεν ἀμέσως νά στείλῃ τόν κατάλληλον ἄνθρωπον, ὅστις θά παρηγοροῦσε τόν λαόν καί θά ἐμετρίαζε τάς ἐκ τοῦ πανικοῦ καταστροφάς. Οἱ δέ διάφοροι ἄλλοι ἐν Θράκῃ ἐπίσημοι, οἱ ὁποῖοι ἐκαμάρωναν κατά τάς τελετάς εἰς τόν σωλέαν τῶν ἐκκλησιῶν, ἐξηφανίσθησαν τρομοκρατημένοι. Οἱ ἀξιωματικοί συνεβούλευσαν τόν κόσμον νά φύγῃ ὅσον ἠμποροῦσε σύντομα, καί ἡ ἀκέφαλος Γενική Διοίκησις τῆς Θράκης ἐδημοσίευσε μίαν κοινοποίησιν, διά τῆς ὁποίας ὥριζε τούς σταθμούς καί τούς λιμένας, ὅπου ἔπρεπε νά συγκεντρωθοῦν οἱ θέλοντες νά φύγουν ἐκ τῶν διαφόρων περιφερειῶν. Ἡ ἀτυχής ἐκείνη κοινοποίησις ἀντί νά συντελέσῃ εἰς τήν τακτικωτέραν ἔξοδον, ἐκορύφωσε μᾶλλον τόν πανικόν, διότι οἱ τρομαγμένοι Ἕλληνες τῆς Θράκης ἀνέγνωσαν ὑπό τάς γραμμάς της ὅτι οὐδεμία ἐλπίς ὑπελείπετο ἐκτός τῆς ἀμέσου φυγῆς. Οὕτως ὥστε, ὅτε ὁ τελευταίως διορισθείς Γενικός Διοικητής στρατηγός Κατεχάκης ἀπεβιβάσθη τήν 3^ην Ὀκτωβρίου εἰς Ραιδεστόν, εἶχεν ἤδη κακήν κακῶς ἀναχωρήσει τό ἥμισυ τοῦ πληθυσμοῦ, εὑρίσκετο δέ ἐπί ποδός ὅλος ὁ ὑπόλοιπος κόσμος ἐναγωνίως ἀναμένων εἰς τά σημεῖα τῆς ἐκκινήσεως τήν ὥραν τῆς φυγῆς.

Ἡ ἀταξία εἶχεν ἐπικρατήσει ἀπό τῆς πρώτης στιγμῆς ἀφ' ἡς ἐγνώσθη ὅτι κατά τό πρωτόκολλον τῶν Μουδανιῶν ὁ ἑλληνικός στρατός ὤφειλε μέχρι τῆς 15^ης Ὀκτωβρίου 1922 νά ἐκκενώσῃ ὁλόκληρον τήν Ἀνατολικήν Θράκην καί νά διαπεραιωθῇ εἰς τήν ἀντιπέραν ὄχθην τοῦ Ἕβρου. Ἡ προθεσμία μάλιστα αὕτη ἦτο μόνον πενθήμερος διά τάς στρατιωτικάς μονάδας τῶν παραμεθορίων ἐπαρχιῶν Σηλυβρίας, Σεραγίου καί Τυρολόης καί ἔτι μᾶλλον βραχυτέρα διά τά τμήματα τῶν ἀκροτάτων θέσεων. Διότι τά ἑλληνικά στρατεύματα, διαταχθέντα νά ἐγκαταλείψουν ἀμαχητί τήν χώραν, ἦσαν ὑποχρεωμένα ν' ἀπομακρυνθοῦν ἀπό τά φυλάκια τῆς τουρκικῆς μεθορίου εὐθύς ἀπό τῆς πρώτης ἡμέρας τοῦ Ὀκτωβρίου, οὕτως ὥστε καθημερινῶς ὀπισθοχωροῦντα νά ἔχουν ἀποσυρθῇ μέχρι τῆς 7^ης Ὀκτωβρίου ἐκ Τυρολόης καί εἶτα ἐκ τῶν ἄλλων ἐπαρχιῶν βαθμηδόν. Καί εἶχε μέν ἀποφασισθῆ εἰς τά Μουδανιά νά παραμείνουν μέχρι τῆς 15^ης Νοεμβρίου αἱ κρατικαί ὑπηρεσίαι μετά τῆς ἑλληνικῆς χωροφυλακῆς, συγχρόνως δέ διασυμμαχικά ἀποσπάσματα κατελάμβανον τά διάφορα κέντρα τῆς Θράκης. Ἀλλ' οἱ Ἕλληνες κάτοικοι, ἔχοντες ὑπ' ὄψιν ὅτι πρό ὀλίγων ἡμερῶν οἱ χριστιανοί ἐν Μικρασίᾳ ἐσφάζοντο ἔμπροσθεν τῶν λαμπρῶν μας συμμάχων, δέν ἐθεώρουν τήν παρουσίαν των ὡς ἐγγύησιν καί ἐβιάζοντο ὁπωσδήποτε νά φύγωσι, πρίν νά ἐξαφανισθῶσιν αἱ τελευταῖαι ἑλληνικαί ἐπωμίδες. Τόσος δέ ἦτο ὁ τρόμος τοῦ πληθυσμοῦ, ὥστε οἱ κάτοικοι τῶν πόλεων, αἱ ὁποῖαι ἔκειντο πλησίον τῶν σιδηροδρομικῶν σταθμῶν, ὡς λ.χ. τῆς Τυρολόης ἐκκενώσαντες, ἐν σπουδῇ τάς οἰκίας των ἀπό τῆς 1^ης Ὀκτωβρίου, συνεσσωρεύθησαν εἰς τόν σταθμόν, ὅπου διανυκτερεύοντες εἰς τό ὕπαιθρον ἐν μέσῳ τῶν ἀποσκευῶν των, ἀνέμεναν ἐπί ἡμέρας ἐκεῖ τήν σειράν των διά νά φύγουν, ἐνῷ ἠδύνατο ἀκωλύτως νά παρατείνουν τήν διαμονήν των εἰς τήν πόλιν καί νά συμπαραλάβουν περισσότερα πράγματα.

Τό μεγαλύτερον κακόν ἔγινε εἰς τούς πληθυσμούς τῶν μεσογείων ἐπαρχιῶν, ὅπου τά χωρία ἐξεκκενώθησαν ἐν ριπῇ ὀφθαλμοῦ, ἐγκατελείφθη ἄπειρος πλοῦτος εἰς ρουχικά, ἔπιπλα, σκεύη, ἐργαλεῖα δημητριακά καί διάφορα ἄλλα προϊόντα, ὑπέστησαν δέ ἀνεπανόρθωτον οἰκονομικήν καταστροφήν οἱ κτηματίαι ἰδίως καί οἱ καλύτεροι ἐν γένει νοικοκυραῖοι τῆς χώρας. Ἐπειδή αἱ περιφέρειαι τοῦ ἐσωτερικοῦ ὡς τῆς Βιζύης, Γέννας, Χαριουπόλεως, Μαλγάρων, Κεσσάνης κλπ. ἀπεῖχον ἀπό τήν μοναδικήν ἐν Θράκῃ γραμμήν τῶν Ἀνατολικῶν Σιδηροδρόμων καί τούς ὁρισθέντας πρός συγκέντρωσιν λιμένας, ἕκαστος χωρικός εὑρέθη ἀμέσως τίς τήν ἀμείληκτον ἀνάγκην νά στιβάζῃ ὅπως τύχῃ μέσα εἰς ἕνα ἁμάξιον ἀπαραίτητα τινά ἀντικείμενα καί νά τά μεταφέρῃ εἰς τόν πλησιέστερον λιμένα, ὅπου ἐπερίμεναν ἐπί ἡμέρας, τό σωτήριον ἀτμόπλοιον, πού θά τούς ἔπαιρνε νά τούς ἀποβιβάσῃ εἰς τάς ἀκτάς τῆς Ἑλλάδος. Ἤ ἄν ἦτο μᾶλλον ἀνυπόμονος, ἐπροτιμοῦσε νά ἀκολουθήσῃ τήν ἄγουσαν εἰς τόν Ἕβρον μέ καλομαθημένα πολλάκις γυναικόπαιδα, τά ὁποῖα πρώτην φοράν ἐπεχείρουν τόσον μακρυνόν ταξίδιον ὑπό τοιαύτας συνθήκας. Ἦτο δέ σπαρακτικόν τό θέαμα τοῦ βίαιου χωρισμοῦ τῶν ἀνθρώπων ἐκείνων ἀπό τά μέρη, ὅπου ὁ καθένας ἐμεγάλωσε καί ἀπό τά πράγματα, τά ὁποῖα μετεχειρίσθη, καί φαντάζεταί τις τήν ἀπελπισίαν ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι καθυστεροῦσαν κατά τήν φυγήν, ἐλλείψει μεταφορικῶν μέσων, καί μή δυνάμενοι νά παραμείνωσι μόνοι εἰς τά ἐρημούμενα χωρία ἔρριπταν ἕνα σκέπασμα ἐπάνω εἰς τό φορτίον τοῦ γείτονος καί ἀκολουθοῦσαν πεζῇ τήν ἀτελείωτη συνοδείαν τῶν κάρων. Ἐπειδή δέ πρό ὀλίγων ἡμερῶν εἶχον ἐκκινήσει καί οἱ ἐκ Μικρᾶς Ἀσίας πρόσφυγες, ὅλαι γενικῶς αἱ πρός τόν Ἕβρον ὁδοί ἐπλημμύρισαν ἀπό τά φεύγοντα πλήθη ἑνός κόσμου πρό τινος ἀκόμη εὐτυχοῦς, ὅστις, χωρίς νά πταίῃ εἰς τίποτε, ἐξηναγάσθῃ τῇ ἀνοχῇ τῆς χριστιανικῆς Εὐρώπης νά ἐγκαταλείψῃ κατά τάς ἀρχάς τοῦ χειμῶνος τάς ἡσύχους φωλεάς του. Εἰς τήν Θράκην εὑρισκόμενος κατά τάς τελευταῖας στιγμάς τῆς ἑλληνικῆς της ζωῆς, εἶδα πῶς ἡ πατρίς μου Τσαντώ, μεγαλυτέρα κωμόπολις τῆς περιφερείας Σηλυβρίας, διελύθη εὐκολώτερον ἀπό ὅσον ἐκπνέει ἕνας ἄνθρωπος. Εἶχεν ἀμιγῇ ἑλληνικόν πληθυσμόν τεσσάρων περίπου χιλιάδων κατοίκων. Πιθανῶς συνεπλήρωνε τριῶν ἤ τεσσάρων αἰώνων ζωήν, ὡς δύναται νά εἰκάσῃ τίς ἐκ τοῦ πλήθους τῶν συντελεσθέντων γεωργικῶν ἔργων καί ἐκ τοῦ γεγονότος ὅτι ἡ ἀρχή τῆς συστάσεώς της δέν μᾶς μετεδόθη ἀπό καμίαν ἀξιόπιστον παράδοσιν. Χρειάζεται ἄλλως τε νά περάσουν χρόνοι μακροί, ἕως ὅτου, ἕνας ταπεινός συνοικισμός ἱδρυόμενος ἐπάνω εἰς ἕνα ἀνώμαλο ὕψωμα ἀπό πέντε-ἕξη ὀρεσιβίας οἰκογενείας, διαμορφωθῇ βαθμηδόν εἰς κώμην καί καταστῇ σύν τῷ χρόνῳ κωμόπολις μέ προέχουσαν κοινωνικήν τάξιν, μέ καλῶς λειτουργοῦντα κοινοτικά καθιδρύματα καί μέ πληθυσμόν στοιχειωδῶς πολιτισμένον. Ἡ ἐξέλιξις ἕως ὅτου παρουσιάσῃ αἰσθητήν πρόοδον βαδίζει ἀργά, ὡς ὁ ταξιδεύων διά βοδαμάξης. Μόνον ὁ ὄλεθρος δέν ἔχει ἀνάγκην τῆς βοηθείας τοῦ χρόνου. Ἤρκεσε τότε ν' ἀκουσθῇ ὅτι φεύγουμε, καί ἡ ἀνθοῦσα ἐκείνη κωμόπολις, μετεβλήθη αὐτοστιγμή εἰς οἰκτρόν ἀνθρωπομάζωμα ἀπηλπισμένων ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι ἐκινοῦντο ἀλλόφρονες, ἔσπευδαν, ἔτρεχαν, ἔφευγαν, ἀποκομίζοντες πολλάκις ἄλλα πράγματα ἀντ' ἄλλων, καί ὅσοι εἶχαν ὅπλα ἐπυροβόλουν δαιμονιωδῶς εἰς τόν ἀέρα, αὐξάνοντες οὕτω τήν σύγχυσιν τοῦ ἄοπλου πληθυσμοῦ. Τά ὅπλα ἐκεῖνα εἶχαν προορισθῇ δι' ὅλως ἀλλοῖον σκοπόν. Μετά τήν πτῶσιν τῆς Σμύρνης γειτονικόν τι Σύνταγμα εἶχε τήν ἔμπνευσιν νά διανείμῃ πολεμικά τινά ὅπλα εἰς τά παραμεθόρια χωρία, διά νά ἀμυνθῶσιν οἱ κάτοικοι ἐν ἐνδεχομένω ἐμφανίσει τουρκικῶν συμμοριῶν. Ἀλλά τό ἀποτέλεσμα ὑπῆρξε τελείως ἀντίθετον. Διότι λιποτάκται τινές τοῦ στρατοῦ μετ' ἄλλων ἀτάκτων στοιχείων ἁρπάσαντες κατά τάς παραμονάς τῆς ἐκκενώσεως τά χορηγηθέντα ὅπλα, τά μετεχειρίσθησαν μᾶλλον ἐναντίον τῶν συμπολιτῶν των. Ἕνας παλληκαρᾶς ἐξ αὐτῶν εἰσῆλθεν αὐθαιρέτως εἰς τό πατρικόν μου κτῆμα, καί ἐπῆρεν ἕνα ἄλογόν μας, ἀνεκτίμητον δι' ἐκείνας τάς ἡμέρας μέσον μεταφορᾶς. Ὅταν δέ μαζί μέ τόν γέροντα πατέρα μου Γρηγοράσκον Κεχαγιᾶν, ἐπήγαμεν εἰς τά πόδια του καί τόν παρεκαλέσαμεν νά μᾶς τό ἐπιστρέψῃ, αὐτός εἰς ἀπάντησιν μᾶς ἔδειξε ἀπειλητικῶς τό ὅπλον του. Ὅταν δέ μετ' ὀλίγας ἡμέρας, ἐδόθη τό σύνθημα τῆς φυγῆς, οἱ ἐν λόγῳ φαυλόβιοι ἀφήρεσαν βιαίως ἁμάξας, ἔκλεψαν ζῶα καί διαπράξαντες φοβεράς διαρπαγάς ἐδραπέτευσαν οἱ ἔνοπλοι αὐτοί πρό τῶν γυναικοπαίδων, ἐνσπείροντες πανταχοῦ τόν τρόμον. Ἕνεκα τῶν ἀσχημιῶν τούτων, ἡ ἀσφάλεια ἔλειψεν ἀμέσως εἰς τήν ὕπαιθρον, οὕτως ὥστε ὁ οἰκογενειάρχης ὁ ὁποῖος κατώρθωνε μέ μυθικάς δυσχερείας νά μεταφέρῃ ἐν τάχει μερικάς ἀποσκευάς εἰς τόν λιμένα τῆς Σηλυβρίας ἤ τῆς Ἡρακλείας, δέν εἶχε πλέον τό θάρροςνά διακινδυνεύσῃ ἀκόμη μίαν φορά, διά νά ἐπανέλθῃ εἰς τό δίωρον ἀπέχον χωρίον του, ὅπου τόν ἐπερίμεναν παραπονεμένα τόσα πράγματα, μέ τά ὁποῖα συνύφανε τήν ζωήν του ὁ χωρικός. Ταῦτα δέ ἐγίνοντο τάς πρώτας ἡμέρας τοῦ Ὀκτωβρίου, καθ' ἥν στιγμήν εἰς τήν Σηλύβριαν ἔμενεν εἰσέτι ὁλόκληρον Σύνταγμα καί εἰς τήν Τυρολόην ἥδρευεν ἡ Τρίτη Μεραρχία. Ἀλλ' αἱ στρατιωτικαί μονάδες ἀσχολούμενοι εἰς τάς προπαρασκευάς τῆς φυγῆς, ἐφρόντιζαν μόνον νά εἶναι ἐμπροθέσμως πέραν τοῦ Ἕβρου, πρᾶγμα διά τό ὁποῖον ἐδέχθη συγχαρητήρια τότε ὁ Ἕλλην ἀρχιστράτηγος. Παρέλειψαν ὅμως νά λαβουν τά ἐνδεικνυόμενα ἀπό τήν περίστασιν μέτρα, διά τήν κανονικωτέραν ἔξοδον τοῦ πληθυσμοῦ καί τήν διάσωσιν τῶν περιουσιῶν του. Ὡσάν νά μήν ἀρκοῦσαν μάλιστα αἱ ταλαιπωρίαι, τάς ὁποίας ὑφίσταντο οἱ ἐκπατριζόμενοι Θρᾶκες ἐκ τῶν ἀνθρωπίνων σφαλμάτων, ἔπιπτε συνεχῶς καί βροχή ἐκ τοῦ οὐρανοῦ, ἡ ὁποία ἐπότιζε τούς ἐγκαταλειπομένους εἰς τούς Τούρκους ἀγρούς καί κατετυράννει τούς θλιβερούς ταξιδιώτας αὐξάνουσα τάς δυσκολίας τῆς κατά ξηράν κοπιώδους πορείας. Ἤρκει, λ.χ., νά σπάσῃ καθ' ὁδόν ἕνα κάρο, ὁπότε τό μακρόν καραβάνιον ἐσταμάτα παρευθύς καί τρομάρα ἐκυρίευε τούς ὀπίσω ἐρχομένους, οἱ ὁποῖοι ἐφαντάζοντο ἐν τῇ ἐκρύθμῳ ψυχολογικῇ των καταστάσει ὅτι οἱ Τοῦρκοι ἐπέπεσαν ἐπί τῆς πρωτοπορίας καί ἤρχισεν ἡ σφαγή. Εἰς μίαν σύντομον περιγραφήν δέν εἶναι δυνατόν νά ζωγραφισθῇ ὁ ψυχικός σπαραγμός τῶν προσφύγων, ἡ ἐκ τῶν κινδύνων ἀγωνία καί τά ἀτελείωτα τραγικά περιστατικά, τά ὁποῖα ἐλάμβανον χώραν καθ' ὁδόν. Αἱ φρέναι ὅλως εἶχαν ζαλισθῇ. Τά κατά αἰσθήματα ἠτόνησαν, καί τά πλέον πολύτιμα πράγματα ἔχασαν τήν ἀξίαν των ἐλλείψει μέσων μεταφορᾶς. Ἀξίαν εἶχαν τότε μόνον τά κάρα καί τά ἄλογα. Δι' ἕναν ἵππον λ.χ. συνήπτετο ὁμηρική μάχη, καθ' ἥν ὁ θρασύς ἰσχυρός τόν ἀφαιροῦσε βιαίως ἀπό τόν ἀσθενέστερον, ἀδιαφορῶν ἄν ὁ τελευταῖος οὗτος ἦτο ὁμοχώριος, γνώριμος ἤ φίλος. Κατά τήν ὥραν τοῦ ἐσχάτου ἐκείνου κινδύνου τό αἴσθημα τῆς αὐτοσυντηρήσεως ἔπνιγε κάθε ἄλλην φωνήν εὐγενῆ. Ὅ,τι ἀπετέλει τόν κοινωνικόν ἄνθρωπον ἐχάνετο. Τό ἐπίχρισμα τοῦ πολιτισμοῦ ἔπιπτε, κ' ἐξορμοῦσαν αἰφνιδίως ἄγνωστα ἔνστικτα τῆς πρωτογόνου ἐποχῆς, τά ὁποῖα ἐκοιμῶντο ἕως τότε εἰς τό βάθος τῆς ψυχῆς τῶν ἀνθρώπων.

Τό φαινόμενον δέν ἦτο ἀνεξήγητον. Διότι ὑπερέβαινε τήν ψυχικήν ἀντοχήν τῶν πολλῶν, νά βαστάσουν ψυχραίμως τήν ἐθνικήν καί ἀτομικήν των καταστροφήν. Διετρέχομεν μίαν ἐξ ἐκείνων τῶν στιγμῶν τῆς ἱστορίας μας, καθ' ἅς, ὁ Ἑλληνισμός ὅ,τι ἐδημιούργησεν εἰς διάστημα αἰώνων, τό καταστρέφει εἰς μίαν στιγμήν ἕνεκα κυρίως τοῦ μίσους, τό ὁποῖον ἀπό κληρονομικήν κατάραν τρέφουν οἱ Ἕλληνες ἐναντίον τῶν Ἑλλήνων. Τέκνα τῆς αἰωνίας καί ἀδιορθώτου Ἑλλάδας ἐκαλλιέργησαν κατά τήν ἐποχήν τοῦ Μεγάλου Πολέμου τόν σπόρον τῆς ἐθνικῆς διαιρέσεως, ἐξ ἧς ἐπῆλθε κατά πρῶτον ἡ Μικρασιαστική Καταστροφή. Ἕνα μικρόν διάλειμμα ἐπηκολούθησε μετ' αὐτήν, καί ἤρχισε νά γεννᾶται ἡ σκέψις ὅτι εἰς τήν σιτοφόρον Θράκην ἠδύναντο νά εὕρουν ἄσυλον καί τροφήν οἱ ἐκ Μικρᾶς Ἀσίας πρόσφυγες καί νά συμμαζευθῇ ὁ δοκιμαζόμενος Ἑλληνισμός εἰς ἕνα συνεχῆ ὄγκον ἀπό τοῦ Ταινάρου μέχρι τῆς Μαύρης Θαλάσσης. Ἀλλά προτοῦ συνέλθωμεν ἀπό τό πρῶτον πλῆγμα, διετάχθημεν ν' ἀφίσωμεν καί τήν Θράκην. Καί ἡμεῖς, οἱ τοσοῦτον καυχώμενοι διά τήν ἀρετήν τῶν προγόνων μας, χωρίς νά χύσωμεν μίαν κἄν ρανίδα αἵματος ἐφύγαμεν ἀμέσως πατεῖς με πατῶ σε, ἐγκαταλείψαντες ἀπό τόν φόβον μας ὅ,τι εἴχαμεν ἐκεῖ. Καί τήν μέν ὑλικήν ζημίαν τήν προελθοῦσαν ἐκ τῆς ἐγκαταλείψεως περιουσιακῶν στοιχείων ἀξίας πολλῶν ἑκατομμυρίων λιρῶν, ἐξετίμησαν ἤδη κατά προσέγγισην αἱ ἐκτιμητικαί ἐπιτροπαί. Ἀλλά τήν ἐθνικήν ζημίαν, τήν ὁποίαν ἐπέφερεν ἡ ἀπίστευτη ἀπώλεια τῆς Θράκης ποῖος νοῦς θά ὑπολογίσῃ ποτέ; Διότι μέ τήν ἐκκένωσιν τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης ἐξερριζώθη ὁ ἀπό ἀμνημονεύτου χρόνου κατοικῶν ἐν αὐτῇ ἑλληνικός πληθυσμός, ὁ ὁποῖος ἀπετέλει ἕνα ἐκ τῶν θαλερωτέρων κλάδων τοῦ ἀειθαλοῦς καί πολυπαθοῦς ἑλληνικοῦ δένδρου, οὕτω δέ ἐκόπη προσώρας ἡ ἑλληνική συνέχεια πρός τή κοσμοξακουσμένην Πόλιν.

Ἐξ ἄλλου, ἡ ἐσπευσμένη ἐκκένωσις τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης εἶχεν ὡς ἀποτέλεσμα τήν διασποράν τῶν κατοίκων της καθ' ὅλην τήν Ἑλλάδα καί τήν γενικήν διάλυσιν τῶν ἀξιόλογων Κοινοτήτων της. Σήμερον θά ἦσαν ἀσυγκρίτως ὀλιγώτερα τά δεινά τῆς προσφυγιᾶς, καί τό ἀτελείωτον προσφυγικόν ζήτημα θά ἦτο ἐν πολλοῖς λελυμένον, ἐάν οἱ πρόσφυγες τῆς αὐτῆς προελεύσεως ἦτο δυνατόν νά συγκεντρωθοῦν εἰς ὡρισμένας περιοχάς, καί ἐφηρμόζετο ἡ συστηματική εἰς ἕκαστον συνοικισμόν ἐγκατάστασις προσώπων ἐκ τῆς αὐτῆς καταγομένων κοινότητος. Οἱ οὕτω ἐγκαθιστάμενοι πρόσφυγες θά ἀντιμετώπιζαν εὐκολώτερον τόν σκληρόν ἀγῶνα τῆς ζωῆς, διότι θά περιστοιχίζοντο ἀπό συγγενεῖς, γνωστούς καί ὁμοχωρίους. Θά ἦσαν ἑπομένως ὀλιγώτεροι οἱ θάνατοι οἱ ὁποῖοι ἐπῆλθον ἐκ νοσταλγίας, ἠθικοῦ μαρασμοῦ καί στερήσεων κατά τά πρῶτα ἰδίως ἔτη. Θά ὑφίσταντο δέ ἐπί τό αὐτό ὅλα τά κοινοτικά στελέχη, διά τῶν ὁποίων ἑκάστη ἐν Τουρκία κοινότης αὐτοδιοικεῖτο ἐπί πολλάς γενεάς, καί προώδευσε τό Γένος, καίτοι διετελοῦμεν ὑπό ζυγόν ξενικόν. Θά ἠδύνατο μάλιστα ἐάν οὕτως ἀπεκαθίστατο ὁ προσφυγικός κόσμος ν' ἀποβῇ παράγων προόδου εἰς τάς νέας του ἑστίας, ὅπου φαίνεται σήμερον ἀνίκανος πολλαχοῦ νά συντελέσῃ εἰς τήν καλυτέραν ρύθμισιν τῶν κοινῶν καί ν' ἀντιπροσωπευθῇ καταλλήλως, λόγῳ τῆς προεκτεθείσης κακῆς του συνθέσεως. Ἀλλά ἡ ἄτακτος φυγή τῶν κατοίκων τῆς Θράκης καί ἡ ἀνάμικτος μετ' ἄλλων προσφύγων ἐγκατάστασις αὐτῶν ἀνά πέντε καί δέκα πολλάκις οἰκογενείας εἰς διάφορα μέρη, κατέστησαν ἀδύνατον τήν κατά τόν ἀνωτέρω τρόπον ἐγκατάστασιν καί ἐν πολλοῖς ἐξουδετέρωσαν τήν ἀξίαν τοῦ θρακικοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἐν γένει διά νά ἔχῃ τίς ἰδέαν τοῦ μεγέθους τῆς θρακικῆς συμφορᾶς θά ἔπρεπε πρό πάσης περιγραφῆς νά ἔχῃ γνωρίσει τήν ἐγκαταληφθεῖσαν ἀνεκτίμητον χώραν. Νά ἔβλεπε τάς ἀπεράντους πεδιάδας της, τά πλούσιά της τ' ἀρχοντόσπιτα, τάς πρασίνας θάλασσας τῶν ἀμπελιῶν της. Αἱ πλεῖσται τῶν πόλεων αὐτῆς, ἱδρυθεῖσαι εἰς χρόνους πολύ ἀρχαιότερους τῆς τουρκικῆς κατακτήσεως, διετήρησαν παρά τούς νεοτουρκικούς διωγμούς καί τάς ἐκ τῶν πολέμων φθοράς, ἀμύθητον κοινοτικόν καί ἰδιωτικόν πλοῦτον, εἰς κτίρια ἐπιβλητικά, εἰς ὡραῖα ἀγροκτήματα, εἰς πολυάριθμα ποίμνια καί κινητά παντός εἴδους. Εἰς περασμένους καιρούς ἐμόχθησαν γενεαί γενεῶν διά νά δημιουργήσουν τόν πλοῦτον τῆς Θράκης καί παραγάγουν ἄνθησιν τοῦ ἐκεῖ Ἑλληνισμοῦ, ὅστις ἐπί Τουρκοκρατίας λόγῳ μόνον ἦτο ὑπόδουλος, πράγματι δέ ἦτο κυρίαρχος τῆς χώρας. Διότι ὄχι μόνον ἐκανόνιζεν ἐλευθέρως διά τῶν ἐθνικῶν προνομίων τά τῆς ἐκπαιδεύσεως καί τῆς λατρείας του, ἀλλά εἶχεν αὐτός κυρίως εἰς χείρας του τό χρῆμα καί ἐπρωτοστάτει εἰς τήν ἐμπορικήν κίνησιν. Εἰς τά μικρότερα ἀκόμη χωρία, τά ὁποῖα δέν σημειώνει ὁ χάρτης, ὑπῆρχεν ἀκμαῖος Ἑλληνισμός, μέ παραδόσεις ἐθνικάς, μέ ἥμερα ἤθη καί ζηλευτήν ἐπίδοσιν εἰς τά διάφορα βιοποριστικά ἔργα. Μέ μεγάλην ἐπιτυχίαν ἰδίως ἐκαλλιέργουν οἱ Θρᾶκες τήν γῆν, καί ὁ οὐρανός κατά τό ἔτος ἐκεῖνο τῆς φυγῆς εἶχεν ἐξαιρετικῶς εὐλογήσει τήν φιλεργίαν των. Αἱ γόνιμοι πεδιάδες τῆς Θράκης, καίτοι ἦσαν ἀτελῶς καλλιεργημένοι μέ τό πατροπαράδοτον ἄροτρον τοῦ Ἡσιόδου, ἀπέδωκαν συγκομιδήν πλουσίαν σφόδρα, ἀρκετήν δι' ἐξαγωγήν καί ἐπιτοπίαν κατανάλωσιν. Ἄφθονος δέ ὑπῆρξεν καί ἡ παραγωγή τῶν σταφυλιῶν, ἐκ τῶν ὁποίων θά παρήγετο γνήσιος οἶνος, ἀπαραίτητον τῆς εὐζωΐας ἐφόδιον. Ἀλλ' ἡ βάσκανος μοίρα ἐνέπαιξε τούς Θράκας σκληρά. Ἀφοῦ πρός στιγμήν τούς ἐχάρισε τό μέλι καί τό γάλα τῆς Γῆς Χαναάν, παρευθύς μετανοήσασα τούς ἀπέσπασεν ἀπ' αὐτά ἀποτόμως καί τούς ἐξεσφενδόνισε πτωχούς καί ἄστεγους μακράν. Διό καί ἡ ἀνάμνησις τῆς εὐφορίας ἐκείνης ἐπηύξανε τήν ὀδύνην τῶν Θρακῶν ἐκ τοῦ λυπηροῦ ἐκτοπισμοῦ καί τῆς ἐγκαταλείψεως τῶν πάντων. Εἶχεν ἀφεθῇ ἐπί τόπου ὁλόκληρος σχεδόν ἡ παραγωγή σιτηρῶν τοῦ ἔτους ἐκείνου. Τά ἀτελείωτα θρακικά δημητριακά ἐγκατελείφθησαν μέ ἀλάλητον πόνον εἰς τά ὑπερπληρωμένας ἀποθήκας των, καί τοῦτο ἕνεκα κυρίως τῆς παραχωρήσεως τοῦ προνομίου τῆς ἐξαγορᾶς των εἰς τήν Ἐθνικήν Τράπεζαν, δυνάμει τοῦ ὁποίου ἀφοῦ ἀνέλαβεν μονοπωλιακῶς νά ἀγοράσῃ ὅλην τήν ἐσοδείαν τοῦ ἔτους ἐκείνου εἰς ὁρισθεῖσαν αὐθαιρέτως μετρίαν τιμή, ἔπαυσε πᾶσαν πρᾶξιν ἀγορᾶς κατά τό δεύτερον δεκαπενθήμερον τοῦ Σεπτεμβρίου, ὅτε ἐφάνη μαυρίλα εἰς τόν ὁρίζοντα, καί λαχταροῦσαν οἱ δυστυχεῖς γεωργοί πῶς νά πωλήσουν ποσότητα τινά σιτηρῶν, διά νά πληρώσουν τά χρέη των καί ἐφοδιασθῶσι μέ ὀλίγα χρήματα διά κάθε ἀπρόοπτον. Ἦτο δηλαδή καί αὐτό ἕν ἐκ τῶν ἀποτελεσμάτων τῆς ἑλληνικῆς ἀπρονοησίας, ὅτι ὄχι μόνον ἐξερριζώθη ὁ θρακικός Ἑλληνισμός, ἀλλ' ἠναγκάσθη νά φύγῃ πτωχός καί σαστισμένος εἰς τήν Ἑλλάδα, ἠναγκάζετο δέ καί τό Κράτος ἀργότερον νά φέρῃ σιτάρι ἀπό τήν Ἀργεντινήν, πρός διατροφήν τοῦ πληθυσμοῦ τοῦ ὑπεραυξηθέντος διά τῶν προσφύγων, οἱ ὁποῖοι ἀφῆκαν εἰς τάς ἑστίας τῶν σιτηρά ἀρκετά διά νά θρέψουν ὅλην τήν χώραν.

Ἐν γένει μέρος μόνον ἐσώθη ἀπό τόν πλοῦτον τῆς Θράκης. Οἱ ἀξιοθρήνητοι σωροί τῶν δεμάτων, τά ὁποῖα ὁ διαβαίνων τόν Ἕβρον ἔβλεπεν ἀτάκτως ἐρριμένα πέριξ τῶν σιδηροδρομικῶν σταθμῶν, μαζί μέ τάς ἀποσκευάς τῶν ἀναχωρησάντων διά θαλασσίας ὁδοῦ πᾶν ὅ,τι διεσώθη ἀπό τήν ἀκμήν καί τόν πλοῦτον τοῦ θρακικοῦ Ἑλληνισμοῦ. Μέ ὀλίγα ἐφαπλώματα καί ἔπιπλα, τά ὁποῖα ἐξεπροσώπουν πολλάκις σημαντικά περιουσίας περνοῦσαν οἱ πρόσφυγες Θρᾶκες ἀπηλπισμένοι τόν ποταμόν καί, μόλις ἔπαιρναν τήν ἀναπνοήν των, ἐξηκολούθουν τό μαρτυρικόν των ταξίδιον πρός Νότον ἐν μέσῳ ἀπείρου πλήθους μετακινουμένου διαρκῶς καί μηχανικῶς ἀπό τήν δυτικήν πλευράν τοῦ Ἕβρου πρός τήν Μακεδονίαν. Παντοῦ ἀκαταστασία, συνωστισμός, παραζάλη, ἀταξία καί σύγχυσις. Κανείς δέν ἤξευρε πού πηγαίνει καί πῶς θά περάσῃ τόν ἐπερχόμενον χειμῶνα, ἀλλ' ἐσπεύδαμεν ὅλοι ν' ἀπομακρυνθῶμεν ὅσον τό δυνατόν περισσότερον ἀπό τά ἐπεκταθέντα τουρκικά ὅρια διά νά ἀνακτήσωμεν τήν φυγαδευθεῖσαν ψυχικήν μας ἠρεμίαν καί νά μήν κινδυνεύωμεν ἐφεξῆς ἀπό οἱονδήποτε ἀπρόοπτον. Εἰς τόν δρόμον δέ αὐτόν τῆς ἀτάκτου φυγῆς μᾶς ἠκολούθουν περισσότερο ἡμῶν ἀξιολύπητα τά ὀλίγᾳ ἐν Θράκῃ ἀπομεινάρια τοῦ κατασφαγέντος ἀρμενικοῦ ἔθνους. Συγχρόνως ἔφευγον κατά χιλιάδας καί ἐκ Κωνσταντινουπόλεως οἱ Ἕλληνες, καί βέβαιον ἐθεωρεῖτο ὅτι ὁλόκληρος ὁ ἐκεῖ Ἑλληνισμός θά διαρρεύσῃ, ὁπότε θά ἦτο ἔτι μᾶλλον δυσχερής ἡ θέσις τῶν προσφύγων εἰς τήν Ἑλλάδα. Ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου ἐζαλίζετο καί ἀρρωστοῦσεν ἡ ψυχή ἀπό ὅσα ἔβλεπε νά γίνωνται καί ἀπό ὅσα ἐφοβεῖτο ὅτι θά συμβοῦν. Ἦτο τόσον ἀποκαρδιωτική ἡ κατάστασις καί τόσον ὀλίγαι ἦσαν αἱ ἐλπίδες τῆς περισυλλογῆς, ὥστε ἐνόμιζαν οἱ ἁπλοϊκοί ὅτι εἶχε φθάσει ἡ ὥρα τῆς συντελείας τοῦ κόσμου. Ὅσοι δέ εἶχαν διαβάσει ἱστορίαν, ἐνεθυμοῦντο τήν θέσιν τῶν χριστιανῶν κατά τήν μαύρην ἐποχήν τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὅτε ὅσοι ἐπρόλαβαν ἐκ τῶν κατοίκων αὐτῆς κατέφυγον εἰς τήν Δύσιν, διά νά σωθοῦν.

Αὐτήν τήν φοράν ἐσταμάτησαν οἱ Τοῦρκοι εἰς τόν Ἕβρον, καί ἡμεῖς περνοῦμεν ἥσυχοι εἰς τάς νέας μας πατρίδας. Ἀλλα δέν ἠμποροῦμεν νά λησμονήσωμεν τήν γενέτειραν. Ὁ νοῦς μας περιφέρεται διαρκῶς στά εὐλογημένα θρακικά χώματα. Περιπλανᾶται εἰς τούς λόφους τῆς ἰδιαιτέρας ἑκάστου πατρίδος. Πετᾷ εἰς τήν συνοικίαν τοῦ χωρίου, ὅπου ὁ καθένας ἔπαιζε κατά τήν παιδικήν του ἡλικίαν. Ἐμβαίνει εἰς τήν ἐνοριακήν ἐκκλησίαν, ὅπου ἐγένοντο κατανυκτικαί ἀκολουθίαι καί ἀπό κάθε πέτραν τῶν ἐγκατελειφθέντων ἐκείνων μερῶν ἀποκομίζει καί μίαν γλυκεῖαν ἀνάμνησιν. Μέ τήν ψυχικήν αὐτήν διάθεσιν πᾶν τό ἐκεῖ ἀποκτᾶ διά τῆς φαντασίας μας μεγαλυτέραν ἀξίαν, καί μᾶς φαίνεται ἐκ τούτου ὅτι ὅλα ἦσαν καλύτερα ἐκεῖ, καί ὅτι τάχα εὐτυχούσαμεν ὅλοι. Ἀπό ὅλα δέ αὐτά διατηρεῖται ἄσβεστος ὁ πόθος τῆς ψυχῆς μας νά ἴδωμεν ἡμέρας χαρᾶς ἐπανερχόμενοι εἰς τήν ἀδίκως ἀπολεσθεῖσαν ὡραίαν πατρίδα.