Μαρτυρίες και ανταποκρίσεις (8)

¨       Μαρτυρία τοῦ Κώστα Γεραγᾶ, Ἀναπληρωτοῦ Γενικοῦ Διοικητοῦ Θράκης, Ἀθῆναι 1926 ἀπό τό βιβλίο του "Ἀναμνήσεις ἐκ Θράκης 1920–1922", Ἀθῆναι 1926

Τὴν 2^αν Ὀκτωβρίου 1922 ἔφθασεν εἰς Ἀλεξανδρούπολιν καὶ ἀνέλαβε καθήκοντα ὁ Γενικὸς Διοικητὴς Ὑποστράτηγος κ. Κατεχάκης.

Ὡς ἐλέγετο κατόπιν, ὑπό ἄλλας σκέψεις καὶ σχέδια εἶχεν ἀποφασίσῃ νὰ δεχθῇ τὸ ἀξίωμα. Αἱ πραγματικότητες ἐπῆλθον διάφοροι. Αἱ μεγάλαι ἀγωνίαι συνεχίζονται. Συγκινητικαὶ ἐκδηλώσεις ἔφθανον ἐκ Μηδείας καὶ ἡ Στρατιὰ ἐτηλεγράφει ἐκ Ραιδεστοῦ ὅτι ἄνευ ἀναβολῇς πρέπει νὰ καταπλεύσουν εἰς Μήδειαν πλοῖα καὶ παραλάβουν 4.000 συγκεντρωθέντας ἐκεῖ κατοίκους τῆς περιφερείας ἐκτεθειμένους εἰς τὴν βροχὴν, τὸ ψῦχος καὶ τούς κινδύνους ἐξοντώσεως, καθόσον ἡ στρατιωτικὴ ἐκκένωσις Μηδείας καὶ Αἰνιάδος ἔπρεπε νὰ περατωθῇ τὴν 3^ην Ὀκτωβρίου.

Σημειωτέον ὅτι ἡ πλήρης ἐκκένωσις τῆς περιοχῆς Σηλυβρίας, Τυρολόης, Βιζύης καὶ Σιδηροχωρίου κατὰ τὸ ἀρχικὸν σχέδιον ἔπρεπε νὰ συντελεσθῇ μέχρι τῆς 5^ης Ὀκτωβρίου. Διὰ νεωτέρας ὅμως διαταγῆς ἡ Στρατιὰ παρέτεινε τὴν προθεσμίαν μέχρι τῆς 7^ης, διὰ δὲ τὴν ἐκκένωσιν τῆς Ραιδεστοῦ καί Λουλὲ Βουργἀζ μέχρι τῆς 9^ης ἀντὶ τῆς 7^ης Ὀκτωβρίου, ὡς ἀρχικῶς ὡρίζετο. …

Ἦτο ἀναγκαῖον ἐξ ὑπερτέρων ἐθνικῶν λόγων, ὡς ἐλέχθη, νὰ μὴ συμβοῦν ἔκτροπα καὶ νὰ πεισθῇ καὶ ὁ Γάλλος Πρόξενος Ἀδριανουπόλεως περὶ τῶν καλῶν διαθέσεων καὶ τῶν ὑπερανθρώπων τούτων προσπαθειῶν τῆς Ἑλληνικῆς Διοικήσεως καὶ τῶν ἀποτελεσμάτων αὐτῶν. Διότι ἡ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἡμετέρα Ἁρμοστεία ἐδέχετο ἀτελειώτους παραστάσεις τῶν Συμμάχων Ἁρμοστῶν περὶ τῆς ἐν Θράκῃ καταστάσεως, ἥτις παρίστατο μονομερῶς, δι' ὅ,τι δηλαδὴ ἀφεώρα τάς στεναχωρίας τῶν Μουσουλμάνων, ἐνῷ τούς ἄφινεν ἀδιαφόρους ἡ τραγικὴ ἀγωνία τοῦ Ἑλληνισμοῦ καὶ τῶν ἀρχῶν. …

Τὴν 4 Ὀκτωβρίου ἡ παραλία Σηλυβρίας εἶχε κατακλυσθῇ ἀπό τάς χιλιάδας κατοίκων τῆς ἀμιγοῦς ἑλληνικῆς περιφερείας, ἀναμενόντων ἀτμόπλοια πρὸς φυγήν. Μέχρι τῆς 10 εἶχον ἐκκενωθῇ κατὰ τὸ πλεῖστον ἡ Σηλύβρια, Μουγάνδος, Μπιγιοὺκ Τσεκμετζέ, Αἰγιαλός, Ἐξάστερον, Παναγία καὶ Ἡράκλεια, ἀποσταλέντων πλοίων. Τὴν 31^ην Ὀκτωβρίου ἐπερατοῦτο ἡ ἐπιβίβασις τῶν κατοίκων Ἐξαστέρου, Ἐπιβατῶν καὶ Δελλιωνῶν, τὴν δὲ 14 ^ην καὶ ἡ φόρτωσις τῶν σιτηρῶν τῆς Ἐθνικῆς Τραπέζης, μεθ' ὅ οὐδεὶς Ἕλλην, πλὴν τῶν ὑπαλλήλων καὶ τῆς Χωροφυλακῆς παρέμειναν εἰς Σηλύβριαν.

Ἡ ἀπομεμακρυσμένη ἐπαρχία Σιδηροχωρίου ἔπρεπε νὰ ἐκκενωθῇ πρώτη. Ἅμα τῇ εἰδήσει περὶ ἐκκενώσεως τῆς χώρας ὑπό τοῦ στρατοῦ ὁ πληθυσμὸς κατελήφθη ὑπό ἀλλοφροσύνης. Οὐδείς ἐσκέφθη νὰ μείνῃ. Ἀλλὰ πῶς νὰ φύγουν ταχέως καὶ νὰ παραλάβουν καὶ ἐλάχιστα ἐκ τῶν κινητῶν των, ἀφοῦ ἡ περιφέρεια ἀπέχει 70 χιλιόμετρα ἀπό τῆς πλησιεστέρας σιδηροδρομικῆς γραμμῆς, τὰ ὁποῖα μία βοδάμαξα μεταφέρουσα βάρος 250 ὀκάδων ἐχρειάζετο 4 ἡμέρας, ἵνα τὰ διατρέξῃ; Ἀπό δὲ τῆς Θυνιάδος, ἥτις εἶνε ἀλιμένος, ἀπέχει 30 χιλιόμετρα. καὶ διηπόρουν˙ ἄν δέν ἔλθουν ἐγκαίρως τὰ πλοῖα; Ἄν πνεύσουν οἱ συνήθεις νότιοι ἄνεμοι καὶ καταστῇ ἀδύνατος ἡ ἐπιβίβασις, καταφθάνουν δὲ οἱ Τσέται μετὰ τὴν ἀποχώρησιν τοῦ στρατοῦ, τί θὰ ἐγίνοντο τὰ γυναικόπαιδα; Διότι οἱ Τοῦρκοι τῆς περιφερείας ἄφηνον ἐπίτηδες νὰ κυκλοφορῇ ἡ ἐπίμονος διάδοσις, ὅτι εἰς τὸ βουλγαρικὸν ἔδαφος κατηρτίζοντο συμμορίαι ὑπό τέσσαρας ἀρχηγούς, διαμένοντας ἐν Πύργῳ καὶ ἦσαν ἕτοιμοι νὰ εἰσβάλωσιν εἰς Θράκην ἅμα τῇ ἀποχωρήσει τοῦ στρατοῦ.

Τὴν 7^ην Ὀκτωβρίου τὸ Σιδηροχώριον εἶχεν ἐκκενωθῇ τελείως, ἐκ τῶν κατοίκων οἱ πλεῖστοι κατῆλθον εἰς Θυνιάδα, ὀλίγοι δὲ ἀνεχώρησαν ὁδικῶς. Τὴν 10^ην κατῆλθεν εἰς Θυνιάδα, ὁ ὑποδιοικητὴς μετὰ τῆς Χωροφυλακῆς κατόπιν διαταγῆς τῆς Γενικῆς Διοικήσεως. Τὴν 11^ην, ἀφοῦ ἐπεβιβάσθησαν εἰς τὰ πλοῖα καὶ οἱ τελευταῖοι τῶν κατοίκων, ἀνεχώρησαν ἐγκρίσει τῆς Διοικήσεως καὶ ὁ Ὑποδιοικητὴς μετὰ τῆς Χωροφυλακῆς. Διῆλθον δὲ ἐκ Μηδείας καὶ παρέλαβον τούς τελευταίους κατοίκους, οἱ ὁποῖοι, ὡς ἀνέφερον, ἔτυχον ἐξαιρετικῆς προστασίας ἐκ μέρους τῶν μεταβάντων ἐκεῖ Γάλλων ἀξιωματικῶν. Τῆς περιφερείας Ἀνακτορίου ὁ ἑλληνικὸς πληθυσμὸς εἶχεν ἀναχωρήσει, ἅμα τῇ ἀγγελίᾳ περὶ ἐκκενώσεως, κατευθυνόμενος εἰς Τυρολόην. Εἰς τὰς περιφερείας Βιζύης καὶ Βρύσεως, ἅμα τῇ δημοσιεύσει τῆς προκηρύξεως τῆς Στρατιᾶς περὶ ἐκκενώσεως, ἥτις ἔφθασεν ἐκεῖ πρό τῆς σχετικῆς ἐγκυκλίου τῆς Γενικῆς Διοικήσεως, ἤρχισεν ἡ ἐσπευσμένη ἀναχώρησις τῶν κατοίκων. Μέχρι τῆς 12^ην Ὀκτωβρίου εἶχεν ἀπέλθῃ ὅλος ὁ ἑλληνικὸς πληθυσμὸς καὶ μόνον ἐν Βιζύῃ παρέμειναν 16 ἄτομα ἕνεκεν ἀσθενειῶν καὶ γήρατος.  …

Τὸ Στρατηγεῖον ἀνεχώρησεν ἐκ Ραιδεστοῦ δι' Ἀλεξανδρούπολιν τὴν 9^ην Ὀκτωβρίου. Μετὰ τοῦτο συνέστη εἰδικὴ ἐπιτροπή, ἥτις τὰ καταπλέοντα εἰς Ραιδεστὸν ἀτμόπλοια διένεμε καὶ ἀπέστελλεν εἰς ὅλους τοὺς λιμένας καὶ ὅρμους τοῦ Εὔξεινου καὶ τῆς Προποντίδας, εἰς Θυνιάδα, Μήδειαν, ἀπό Μπουγιοὺκ Τσεκμετζὲ μέχρι Σηλύβριαν, Ἡράκλειαν, Μαρμαρόνησον, Κούμβαον, Πάνιδον μέχρι Γάνου καὶ Χώρας, Μυριόφυτον, Ἡρακλείτσαν, Περίστασιν καὶ Καλλίπολιν. Μέχρι δὲ τῆς 8^ης Ὀκτωβρίου εἶχον ἀναχωρήσῃ ἐκ τῶν παραλίων τούτων περὶ τὰς 50.000 προσφύγων.

Μέγα μέρος τοῦ πληθυσμοῦ ἔπρεπε κατὰ τὸ σχέδιον καὶ τὰς ὁδηγίας νὰ συγκεντρωθῇ εἰς τοὺς κεντρικοὺς σιδηροδρομικοὺς σταθμοὺς πρὸς ἀναχώρησιν διὰ τοῦ σιδηροδρόμου. Ἀλλ' ἡ ἑταιρεία τῶν Ἀνατολικῶν Σιδηροδρόμων ἀπέφευγε νὰ χορηγῇ βαγόνια ἐπὶ τῇ προφάσει ὅτι ὤφειλε νὰ προηγηθῇ καὶ περατωθῇ ἡ μεταφορὰ τοῦ στρατοῦ καὶ τοῦ ὑλικοῦ του. Ἔπειτα δὲν ἐδέχετο νὰ μεταφέρῃ πρόσφυγας διὰ καταστάσεων, ὡς ἀνέκαθεν ἐγίνετο, ἀξιοῦσα νὰ καταβληθῶσι τὰ ὀφειλόμενα αὐτῇ ἐκ προηγουμένων μεταφορῶν. Τότε ἡ Γενικὴ Διοίκησις κατώρθωσε νὰ ἐξοικονομήσῃ καὶ νὰ πληρώσῃ τὸ ὅλον σχεδὸν τῶν ὀφειλομένων. Ἀλλὰ καὶ μετὰ τοῦτο αἱ δυσχέρειαι δέν ἔπαυσαν καὶ ἦσαν τόσαι, ὥστε Ἄγγλος συνταγματάρχης διεμαρτυρήθη πρὸς τὰς ἐν Κωνσταντινουπόλει διασυμμαχικάς ἀρχάς "διὰ τὴν ἀφόρητον κατάστασιν" ζητῶν ἄμεσον βελτίωσιν.

Τόση ἦτο ἡ ἀγωνία, ὥστε ἡ Διοίκησις ἐνόμισεν ὅτι ἦτο δυνατὸν καὶ ἐζήτησε νὰ ἀποσταλῶσιν ἐκ Κωνστανινουπόλεως ἐπὶ οἱῳδήποτε ἐνοικίῳ 100 μεγάλα αὐτοκίνητα, ἀλλὰ τοῦτο ἦτο ἀκατόρθωτον, ὡς ἐτηλεγράφει ὁ κ. Σιμόπουλος.

Μόλις τὴν 9 ^ην Ὀκτωβρίου ἠγγέλθη ἐκ Κωνσταντινουπόλεως ὅτι ἐλήφθη ἀπόφασις τῶν συμμάχων ἁρμοστῶν, ὅπως ἐπιτραπῇ ἡ ἀποστολὴ ἀτμομηχανῶν καὶ τροχαίου ὑλικοῦ εἰς Ἀνατολικὴν Θράκην πρὸς βοήθειαν τῆς ἐκκενώσεως καὶ ἀρθῶσιν αἱ δυσκολίαι διὰ τὴν φόρτωσιν καὶ μεταφοράν σιτηρῶν τοῦ Στρατοῦ.

Κατ' ἀναπόφευκτον ἀνάγκην μέγα μέρος πληθυσμοῦ ὑπεχρεώθη παρὰ πάντα ὑπολογισμὸν ν' ἀπέλθῃ ὁδικῶς πρὸς τὰς διαβάσεις τοῦ Ἕβρου δι' ἀραμπάδων, τοὺς ὁποίους ὅμως μετὰ μεγίστης δυσχερείας καὶ ἀντὶ ἁδροτάτου ἁμαξαγωγίου ἠδύνατό τις νὰ εὕρῃ. Τὰ μεταγωγικὰ ταῦτα μέσα κατὰ τὸ πλεῖστον κατεῖχον οἱ Μουσουλμᾶνοι˙ ἀλλ' οὗτοι, ὑπείκοντες εἰς εἰσηγήσεις πρακτόρων, ἠρνοῦνται νὰ παραχωρήσωσι ταῦτα ἤ ἀπέκρυπτον ἤ ἔθραυον τοὺς τροχοὺς, ἵνα καταταλαιπωρήσωσι τὸν ἐκπατριζόμενον λαὸν καὶ ἐξαναγκάσωσιν αὐτὸν νὰ ἐγκαταλείψῃ τὰ σιτηρὰ καὶ τὴν λοιπὴν κινητήν του περιουσίαν, ὅπερ καὶ συνέβη˙ διότι πολλοὶ εἰς τὰς ἀγκάλας καὶ ἐπ' ὤμων κρατοῦντες τὰ τέκνα αὐτῶν καὶ τοὺς ἀσθενεῖς καὶ πεζοποροῦντες διέβησαν τὸν Ἕβρον.

Αἱ διασυμμαχικαὶ ἐπιτροπαὶ λαβοῦσαι ὑπό σοβαρὸν ἔποψιν τὰ παράπονα τῶν Μουσουλμάνων, ὅτι αἱ διὰ τὴν μεταφοράν τῶν προσφύγων λαμβανόμεναι βοδάμαξαι κατακρατοῦνται ἐν τῷ τόπῳ τῆς ἀφίξεώς των, ἐπενέβησαν ἐνεργῶς καὶ ἔστησαν φρουρὰς εἰς τὰς γεφύρας, ἵνα σταματῶσι τὰ ὑποζύγια καὶ ἀποδίδωσιν εἰς τοὺς δικαιούχους ἐπὶ τῇ βάσει ὑποδείξεων καὶ ἐπιμαρτυριῶν τῶν ἐνδιαφερομένων, οἱ ὁποῖοι περιεκύκλουν τοὺς φρουρούς. Ἐκ τῶν ἐπεμβάσεων τούτων φυσικὰ ἐνθαρρυνόμενοι οἱ Μουσουλμᾶνοι ἐπενόουν πᾶσαν δυσχέρειαν διὰ τὴν μεταφοράν τῶν προσφύγων. …

Ἡ Ἀρκαδιούπολις καὶ ἡ Μακρὰ Γέφυρα εἶνε δύο κέντρα, ἐκ τῶν ὁποίων διέρχονται αἱ ἀρτηριακαὶ ὁδοὶ πρὸς τὴν Δυτικὴν Θράκην. Ἐξ αὐτῶν διῆλθε μέγιστον μέρος τῶν ὁδικῶς ἤ σιδηροδρομικῶς ἀπελθόντων πληθυσμῶν. Ἀξίζει δὲ νὰ παραθέσωμεν ἀποσπάσματα ἐκθέσων τῶν οἰκείων Ὑποδιοικητῶν περὶ τῆς ἐκκενώσεως.

Ὁ κ. Ἀποστολίδης, Ὑποδιοικητκὴς Μακρᾶς Γεφύρας ἔγραφεν:

«Ἅμα τῇ διαδόσει τῆς εἰδήσεως περὶ ὑπογραφῆς τοῦ πρωτοκόλλου τῶν Μουδανιῶν˙ ὁ λαὸς ζωηράν διατηρῶν τὴν ἀνάμνησιν τῶν φρικαλεοτήτων τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καὶ Κιλικίας κατελήφθη ὑπό πανικοῦ ἀπεριγράπτου. Ὁ πανικὸς ἐπεκτάθη σφόδρα, διότι διεδόθη ὅτι οἱ Κεμαλικοὶ παρεβίασαν τὴν οὐδετέραν ζώνην καὶ ὁδεύουσι κατὰ τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὅτι οἱ Ἕλληνες τῆς Κωνσταντινουπόλεως κατέκλυσαν τὰς πρεσβείας ζητοῦντες διαβατήρια καὶ ὅτι πολυπληθεῖς κεμαλικαὶ συμμορίαι ἤρξαντο δρῶσαι εἰς διαφόρους περιφερείας τῆς Θράκης. Ἐν σπουδῇ λοιπὸν ὁ ἑλληνικὸς καὶ ἀρμενικὸς πληθυσμὸς ἤρχισεν ἀναχωρῶν…..

»Ἡ ἔξοδος αὕτη παρίστα σπαραξικάρδιον θέαμα. Διὰ τῆς πόλεως Μεγάλης Γεφύρας, κεντρικῆς ὁδοῦ πολλῶν περιφερειῶν, ἐπὶ ἡμέρας καὶ νύκτας πολλάς διήρχονται μυριάδες προσφύγων τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καὶ τῆς Θρᾴκης. Θρῆνοι καὶ ὀδυρμοὶ καὶ ἀραὶ στυγεραὶ κατὰ τῶν ὑπαιτίων τῆς τραγικῆς συμφορᾶς ἐπλήρουν τοὺς αἰθέρας. Κατὰ σατανικὴν σύμπτωσιν βροχὴ ραγδαία καὶ χάλαζα χονδρὰ ἔπληττον τοὺς ἀτυχεῖς τούτους πληθυσμοὺς. Θὰ ἔλεγέ τις ὅτι καὶ αὐτὰ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσεως συνώμοσαν μετὰ τῶν φανερῶν καὶ κρυφίων ἐχθρῶν τῆς φυλῆς πρὸς ἐξόντωσιν αὐτῆς. Τὸ θέαμα προυξένησε βαθυτάτην αἴσθησιν καὶ εἰς τὴν διασυμμαχικὴν ἐπιτροπήν, ἡ ὁποία μετὰ καταφανοῦς ψυχικῆς ὀδύνης παρηκολούθει ἄφωνος τὰς ἀτέρμονας συνοδείας τῶν προσφύγων. Οἱ πληθυσμοὶ φεύγοντες ἐγκατέλειπον κινητὴν περιουσίαν εἰς ἐμπορεύματα, σιτηρὰ καὶ ἔπιπλα ἀξίας ἀνυπολογίστου. …

»Ὑπό τοιαύτας λοιπὸν τραγικάς καὶ καταστρεπτικάς συνθήκας ἔλαβε χώραν ἡ ἔξοδος τῶν κατοίκων τῆς Θράκης, ὡς πάλαι ποτὲ τῶν Ἑβραίων ἐξ Αἰγύπτου! Λαός, κατοικῶν τὴν χώραν ταύτην ἀπό ἀμνημονεύτων χρόνων, ἀναγκάζεται νὰ ἐγκαταλείψῃ τὴν γῆν τῶν πατέρων του, μεθ' ἧς συνδέεται δι' ἀρρήκτων ἱστορικῶν καὶ ἐθνολογικῶν δεσμῶν…»

Ὁ Ὑποδιοικητὴς Ἀρκαδιουπόλεως κ. Λέφας ἔγραφεν:

«Ἡ εἴδησις περὶ τῶν ἐν Μουδανίοις ληφθεισῶν ἀποφάσεων ἐλήφθη ἐν τῇ περιφερείᾳ Ἀρκαδιουπόλεως τὴν 27^ην Σεπτεμβρίου παρὰ τῶν ἐπὶ τούτῳ σταλέντων ὑπό τοῦ Στρατηγείου ἐκ Ραιδεστοῦ κ. Ἀγγελοπούλου, ὑπαλλήλου τῆς Γενικῆς Διοικήσεως, καὶ τοῦ κ. Γεωργαντοπούλου, λοχαγοῦ.

»Τὴν αὐτὴν νύκτα ἤρξαντο οἱ ὀδυρμοὶ καὶ ἡ ἡμέρα αὕτη δέον νὰ θεωρηθῇ ἡ ἀπαρχὴ τῆς τεραστίας τραγῳδίας. Οὐδείς τῶν ὁμογενῶν, οὐδεὶς τῶν Ἀρμενίων εὑρέθη ἐκφράζων γνώμην διάφορον τῆς γενικῶς ἐπικρατούσης. Κοινῇ ἀντιλήψει καὶ μιᾷ φωνῇ ὑπεδεικνύετο ἓν μέτρον καὶ διετυπώθη ὡς σύνθημα: νὰ φύγωμεν !!

»Καὶ ἔφευγον οἱ ἄνθρωποι σιδηροδρομικῶς, ἐπὶ ἁμαξῶν, πεζῇ, ὅπως ἕκαστος ἠδύνατο. Οἱ ἀστοί, πλούσιοι καὶ πτωχοί, μεγάλοι καὶ μικροί, παιδία, ἠγωνίζονται νὰ περισυλλέξωσιν ὅ,τι ἠδύνατο νὰ μεταφερθῇ, ὅπως εὕρωσιν ἁμάξας καὶ ἐπιβιβάζοντες γυναῖκας, τέκνα καὶ ὅσα ἐκ τῶν κινητῶν ἐπέτρεπον τὰ μεταγωγικὰ μέσα φύγωσιν τὸ ταχύτερον.

»Ἔτι τραγικὴ ἦτο ἡ θέσις τῶν ἀγροτικῶν πληθυσμῶν, οἱ ὁποῖοι σχηματίζοντες καραβάνια διέσχιζον τὴν περιφέρειαν μὲ διεύθυνσιν πρὸς τὸν Ἕβρον αἴροντες τὸν σταυρὸν τοῦ μαρτυρίου….

»Εἶδον γυναῖκα πεσοῦσαν ἐξ ἐξαντλήσεως ἀπό τὴν ὑπερπληρωμένην ἅμαξαν καὶ ἐκπνεύσασαν. Εἶδον πρόσφυγα ἐξ ἀτονίας μὴ συγκρατηθέντα ἐπὶ τῶν ποδῶν του καὶ πεσόντα ἄπνουν ἐκ τοῦ βαγονίου. Εἶδον βρέφη ἀποθανόντα ἐξ ἀσφυξίας εἰς τὰς ἀγκάλας δυστυχῶν χωρικῶν μητέρων…..

»Εἰς τὸν σιδηροδρομικὸν σταθμὸν ἐν ἀναμονῇ τῶν βαγονίων καὶ τῆς χορηγίας θέσεων οἱ πρόσφυγες ἔμενον ἐκτεθειμένοι εἰς τὰς ἰδιοτροπίας τοῦ θρᾳκικοῦ φθινοπώρου μὲ τὸν ἄγριον ἄνεμον καὶ τὴν βροχή. Βήξ, στόνοι καὶ κλαυθμοὶ ἠκούοντο διαρκῶς. Φωναὶ ὡς ἀπό τάφων ἐζήτουν ἐπίσπευσιν τῆς ἀναχωρήσεως, ἐνῷ χεῖρες ἱκέτιδες τῶν ἱερέων ηὐλόγουν διὰ τελευταίαν φοράν τὴν γενέτειραν γῆν καὶ τοὺς τάφους τῶν προγόνων. Οἱ ἀσθενεῖς κατέκειντο ὑπό βρεγμένα ἐφαπλώματα πυρέσσοντες.

»Ὁ ἐκ τῆς διασυμμαχικῆς ἐπιτροπῆς ἀντισυνταγματάρχης τῆς Γαλλικῆς Χωροφυλακῆς κ. Ἀλλὰρ ἐθεάθη δακρύων καὶ λέγων : Ἀπαίσιον θέαμα, δέν ἀντέχω νὰ βλέπω τὰ βάσανα τῶν δυστυχῶν τούτων.»

Ἐπὶ πολλὰς ἡμέρας ἡ ἁμαξιτὴ ὁδὸς Ἀρκαδουπόλεως, καὶ πολύ πέραν αὐτῆς μέχρι Κάραγατς, ἐκαλύπτετο ὑπό συνεχοῦς σειρᾶς ἀραμπάδων ἐκ τῶν ὁποίων ἕκαστος κατὰ κανόνα μετέφερεν ἀνὰ μίαν οἰκογένειαν μετὰ τῶν κινητῶν της. Τὴν τραγικὴν σιωπὴν ἐτάρασσεν ὁ ἰδιόρρυθμος ἦχος τῶν τριζόντων τροχῶν τῶν ὀχημάτων μὲ πελιδνοὺς ἀφώνους ὁδηγούς, κινοῦντας ἀδιακόπως πρὸς τὴν ὁδὸν τῆς σωτηρίας.

 Ἂν ἐσταμάτα ἐκ βλάβης τῶν τροχῶν εἷς ἀραμπᾶς, ὅλη ἡ ὄπισθεν πένθιμος συνοδεία ἔπρεπε νὰ σταματήσῃ καὶ ὅλοι προσεπάθουν νὰ ἐπιδιορθώσουν τὴν βλάβην. Ἔλαβον χώραν καὶ τοκετοὶ καθ' ὁδὸν καὶ θάνατοι μὲ ἁπλοποιημένας στιγμιαίας κηδείας.

Εἰς τὴν συνοδείαν αὐτὴν ἐνεφανίσθη μίαν ἡμέραν καὶ ἡ ἐν Ἀδριανουπόλει διασυμμαχικὴ ἐπιτροπὴ πρὸς ἐξέτασιν τοῦ ζητήματος τῶν λαμβανομένων τουρκικῶν ἀραμπάδων μετὰ τῶν ζῴων. Τόσον ὅμως βαθεῖαν ἐντύπωσιν προὐξένησε ἡ δυστυχία ἐκείνη καὶ τόσον προσήκοντας πικροὺς λόγους ἤκουσεν ἀπό ἕναν ἀναξιοπαθοῦντα λαόν, ὥστε ἀπῆλθε, χωρὶς νὰ ἐξετάσῃ ἤ νὰ διατάξῃ τὰ ὅσα ἐμελέτα μέτρα πρὸς ἔλεγχον τῶν ὀχημάτων.

Τιμὴν καὶ εὐγνωμοσύνην ὀφείλουσιν αἱ πολιτικαὶ ἀρχαὶ καὶ ὁ ἀποχωρῶν πληθυσμὸς πρὸς τὸν στρατόν. Αἱ στρατιωτικαὶ ἀρχαὶ ὑπῆρξαν καθ' ὅλας τὰς σκληράς ἐκείνας ἡμέρας καὶ νύκτας παραστάται τῶν πολιτικῶν ἀρχῶν εἰς ὅλα τὰ προβλήματα καὶ τὰς δυσχερείας, αἵτινες ὠρθοῦντο ἀνυπέρβλητοι.

Εἰς τοὺς πρόσφυγας ἐξ ἑτέρου παρέσχον πᾶσαν δυνατὴν ἀρωγὴν διὰ τὴν μεταφορὰν ἀποσκευῶν καὶ κινητῶν των μέχρι τοῦ πλησιεστέρου σιδηροδρομικοῦ σταθμοῦ. Εἰς τοὺς κινουμένους ἀπόρους ἐδίδετο τροφὴ (ἰδίως ἄρτος) καὶ εἰς κάθε ἐν πορείᾳ φάλαγγα ἀπεσπῶντο ὁπλῖται συνοδοί. Εἰς τοὺς κεντρικοὺς σταθμοὺς ἔταξαν ἀξιωματικοὺς ἐπιβιβάσεων καὶ ἐπεμβαίνοντες παρὰ ταῖς διασυμμαχικαῖς ἐπιτροπαῖς ἐπετύγχανον τὴν ἄδειαν ἀναχωρήσεως προσφύγων πρό ἤ συγχρόνως πρὸς τὸν στρατὸν καὶ τὸ ὑλικὸν του.

Τῇ συναρωγῇ τῶν στρατιωτικῶν ἀρχῶν καὶ τῶν ἐπὶ τῆς ἐπιβιβάσεως ἀξιωματικῶν ἐπετεύχθη ἡ μεταφορὰ ὅλου τοῦ ὑλικοῦ τοῦ δημοσίου, πρό παντὸς γεωργικοῦ ἐποικισμοῦ, οἰκοδομησίμου ξυλείας, γεωργικῶν μηχανῶν, βενζιναρότρων, ἁλωνιστικῶν μηχανῶν κλπ. ἀνυπολογίστου ἀξίας. Ταῦτα δὲ παρὰ τὰς δυσχερείας, αἵτινες παρενεβλήθησαν ἐκ τῶν ἀδιαλείπτων ἐπεμβάσεων τῶν ἐπιτροπῶν συνεπείᾳ παραστάσεων τῶν Μουσουλμάνων, ὑποβαλλόντων ὅτι δέν ἐδικαιούμεθα ν' ἀποσύρωμεν τὸ ὑλικὸν αὐτό.

Μόνον ἡ μεταφορὰ τῶν τηλεγραφικῶν στύλων ἐκ τοῦ σιδηροδρομικοῦ σταθμοῦ Σαράντα Ἐκκλησιῶν δέν ἐπετεύχθη ἐν ὅλῳ, διότι μετὰ τὴν ἀναχώρησιν τοῦ στρατοῦ δέν εὑρίσκοντο ἀχθοφόροι διὰ τὴν φόρτωσιν.

Νεαροὶ Τοῦρκοι πρόκριτοι ἀπέτρεπον δι' ἀπειλῶν τοὺς ὁμογενεῖς των ἀχθοφόρους νὰ προσφέρωσι τὴν ὄντως πολύτιμον διὰ τὴν περίστασιν ἐκδούλευσίν των καὶ παρὰ τὴν ἐπιθυμίαν των, καθόσον τὰς ἡμέρας ἐκείνας εὑρῆκαν χρυσήν ἐργασίαν.

Τὴν 16^ην Ὀκτωβρίου ὁ Γενικὸς Διοικητὴς ἐτηλεγράφει πρὸς τὴν Κυβέρνησιν ὅτι κατὰ συγκεντρουμένας πληροφορίας τὸ σύνολον σχεδὸν τῶν ὁμογενῶν τῆς Ἀνατολικῆς Θρᾴκης ἐγκατέλειψε τὴν χώραν συναποκομίσαν καὶ πλεῖστον μέρος τοῦ κινητοῦ πλούτου πλὴν τῶν σιτηρῶν, τῶν ὁποίων μέγα μέρος ἐγκατελείφθη εἴς τινας περιφερείας ἐλλείψει μέσων μεταφορᾶς. …

Ἵνα ἐπιτευχθῇ ἡ μεταφορά, ἔστω καὶ τῶν συγκεντρωθέντων εἰς τοὺς σιδηροδρομικοὺς σταθμοὺς σιτηρῶν, ἔπρεπεν εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς νὰ ἐπιτρέψωσι καὶ βοηθήσωσιν αἱ διασυμμαχικαὶ ἐπιτροπαὶ καὶ ἡ ἑταιρεία τῶν σιδηροδρόμων. Ἀλλ' αἱ πρῶται εἶχον περιέργους ἀντιλήψεις, ὅτι δέν πρέπει νὰ ἐξαχθῇ ὅλη ἡ παραγωγὴ, ἵνα μὴ ὑποφέρῃ ἡ Ἀνατολικὴ Θράκη ἐξ ἐλλείψεως κτλ. Ἡ δὲ ἑταιρεία δέν ἐχορήγει βαγόνια οὔτε διὰ τὴν μεταφοράν τοῦ σίτου καὶ τοῦ στρατοῦ.